Naburig recht zou doel voorbijschieten in strijd tegen deepfakes (reactie op artikel Dirk Visser 31 juli 2025)

Artikel geschreven door Etienne Valk [1]. In een opiniestuk in het NRC (29 juli, jl.) schrijf ik over de onwenselijkheid van uitbreiding van naburige rechten als middel om bescherming te bieden aan eenieder tegen deepfakemisbruik. Het risico van dergelijke regelgeving is onder meer dat zowel uitvoerende kunstenaars als burgers niet zoals bedoeld méér controle krijgen over hun persoonlijke kenmerken, maar dat deze controle met de introductie van nieuwe rechten juist aantrekkelijker en makkelijker beheersbaar wordt voor derden. Een simpele uitbreiding van het portretrecht ligt meer in de rede, waarbij ook de stem en het lichaam van een persoon binnen de reikwijdte zouden moeten vallen. 

Op IE-forum stelt Dirk Visser in zijn reactie op mijn stuk dat binnen het portretrecht net zo goed als binnen het IE-recht voor artiesten ongunstige licenties gebruikelijk zijn. Dat klopt, maar het punt is natuurlijk dat portretrechtlicenties op een paar wezenlijke vlakken verschillen van IE-licenties. Voor exploitatie van portretrechten vereist de wet geen billijke vergoeding en bestaat er geen systeem van geldstromen via collectieve beheersorganisaties. Voor naburige rechten geldt dat uiteraard wel. De introductie van naburige rechten op deepfakes zou leiden tot verdere commercialisering van deepfakes en een impuls teweegbrengen voor méér deepfakes, in plaats van minder. 

Wie zit erop te wachten dat deepfakes de echte uitvoeringen van artiesten vervangen? Op het eerste gezicht retorisch, maar het is ook een echte vraag die hier gesteld moet worden. Wat betreft het antwoord daarop kom ik niet verder dan: sommige (big) techbedrijven en uitgevers [2]. Een van de beginpunten van Vissers route naar naburige rechten lijkt de veronderstelling dat deepfake een technologische ontwikkeling is die je nou eenmaal niet tegengaat. Dus dan maar omarmen en exploiteren? Ik zou willen tegenwerpen dat het in ieder geval geen technologie is om actief te faciliteren en bespoedigen via regulering.

Dat de Wet auteurscontractenrecht een betekenisvolle bescherming zou bieden voor deepfakelicenties, zoals Visser aanvoert, is helaas twijfelachtig. Uit een rapport waar Visser aan heeft bijgedragen volgt dat auteurs en artiesten weinig profiteren van die wet [3]. De aanpassingen die als reactie daarop zijn voorgesteld in 2024 met de Wet versterking auteurscontractenrecht lijken voor deepfakelicenties weinig om het lijf te hebben [4]. Zoals in Duitsland en de VS is gebleken kunnen collectieve onderhandelingen voor de creatieve sector door afspraken te maken over deepfakes en generatieve AI een effectievere oplossing bieden dan slechts de introductie van nieuwe rechten [5]. Voor effectieve collectieve onderhandelingen in Nederland biedt het aangescherpte auteurscontractenrecht echter te weinig handvatten volgens onder meer de Kunstenbond en Auteursbond [6].

Samenloop
De door Visser aangedragen route roept ook vragen op over de samenloop van naburige rechten en portretrechten. In ieder geval wordt al aangenomen dat de visuele deepfake van een individu beschermd wordt door het portretrecht. Een aanvullend naburig recht zou leiden tot een verwarrende dubbelregulering van één fenomeen. Moet dan het nieuwe naburige recht voor deepfakes als lex specialis gaan gelden? Om vervolgens de schat aan portretrechtuitspraken van de Hoge Raad die is opgebouwd in de afgelopen decennia overboord te gooien? Of juist alsnog daarbij aansluiting te zoeken? In die uitspraken is namelijk voor tal van situaties helderheid verschaft die direct relevant is voor deepfakes. 

Een greep uit de kist. Voor portretgebruik in reclames geldt dat een redelijk belang van de geportretteerde in beginsel wordt aangenomen [7]. Voor niet-bekende personen is het portretrecht een persoonlijkheidsrecht als uitdrukking van privacybelangen, waaraan in de regel een zwaarwegend gewicht toekomt [8]. Voor toelaatbaarheid van portretten van bekende personen wegen ook factoren als algemene nieuwswaarde en informatie aan het publiek mee [9]. Het is voldoende als iemand in de afbeelding herkend kan worden, waarmee lookalikes dus ook onder het portretrecht vallen [10].

Grenzen en uiterwaarden van het rechtsgebied
In het IE-landschap liggen helaas niet veel oplossingen voor het oprapen [11]. Het portretrecht ligt toevalligerwijs [12] wel aan de rand van dat landschap en zou met wat uitbreiding van de omheining deel van de uitkomst kunnen zijn. Verder lijkt deepfakemisbruik me een zaak om met name te beslechten in de sfeer van fundamentele rechten. Naburige rechten leiden in het beste geval tot een gekunstelde constructie maar eerder tot een averechts product.

Deepfakes en de eigen persoonskenmerken raken aan een aantal fundamentele waarden [13]. Bescherming van de persoonlijke levenssfeer en zelfbeschikking van de geportretteerde. De transparantieverplichting en vrijheid van meningsuiting van de verspreider. Het is m.i. daarom vanzelfsprekend dat handhaving van deepfakes in de fundamentele rechtensfeer gehouden dan wel gebracht moet worden. Het portretrecht ligt in die sfeer. 

De eenvoudige aanpassing van het Nederlandse portretrecht zou voor nu een goede stap zijn. In de huidige onlinewereld is het overigens belangrijker dat de deepfakeproblematiek beter wordt geadresseerd op EU-niveau dan de AI Act tot op heden doet [14]. 

Voetnoten
1. Mr. E.G. Valk promoveert op auteursrecht, fundamentele rechten en (generatieve) AI bij het Instituut voor Informatierecht (IViR), Universiteit van Amsterdam. 
2. Fortune. 2023. Spotify is using AI to imitate podcast hosts’ voices after plowing $1 billion into the business and breaking up with Prince Harry and Meghan; TaylorWessing. 2025. The use of generative AI in film productions. https://www.taylorwessing.com/en/interface/2025/media-hot-topics-2025/the-use-of-generative-ai-in-film-productions 
3. WODC. 2020. Auteurs en artiesten profiteren nog weinig van Wet Auteurscontractenrecht.
4. Wet versterking auteurscontractenrecht moet scherper; Aanpassing Wet versterking auteurscontractenrecht biedt makers te weinig houvast
5. Stuetzle, C. & Bischoff, S. 2025. From Hollywood to Germany: A Transatlantic Comparison of Collective Agreements on AI in Film and TV Production - Part 2, Kluwer Copyright Blog, 
6. Kunstenbond. 2024. Wet versterking auteurscontractenrecht moet scherper; Auteursbond. 2024. Aanpassing Wet versterking auteurscontractenrecht biedt makers te weinig houvast
7. HR 2 mei 1997, ECLI:NL:HR:1997:ZC2364 (Discodanser); Media- en entertainmentrecht: 12-2 portretrecht?
8. HR 14-06-2013, ECLI:NL:HR:2013:CA2788, m.nt. P.B. Hugenholtz
9. HR 14-06-2013, ECLI:NL:HR:2013:CA2788, m.nt. P.B. Hugenholtz
10. HR 22 april 2022, ECLI:NL:HR:2022:621 (Picnic/Verstappen)
11. De Zwaan, M. 2025. Over hologrammen, deepfakes, klopgeesten en hamerstukken. Auteursrecht 2025/1
12. A.V. Wilbrink & M. Poulus, ‘Het maken en publiceren van foto’s en beeld-opnamen vanuit privacyperspectief: schets van een onscherp juridisch kader’, P&I 2019, afl. 1; W.F.F. Oppenoorth, ‘Een lastig portret’, IER 1986, afl. 5, p. 86.
13. Romero Moreno, F. (2024). Generative AI and deepfakes: a human rights approach to tackling harmful content. International review of law, computers & technology, 38(3), 297-326.
14. Romero Moreno, F. (2024). Generative AI and deepfakes: a human rights approach to tackling harmful content. International review of law, computers & technology, 38(3), 297-326.