Een redactionele bijdrage van Raymond Snijders, LinkedIn-profiel.
Hoewel ook mijn aandacht al jaren uitgaat naar alle ontwikkelingen rondom digitale studieboeken – en daar zijn er genoeg van ook al schiet het niet erg op met het daadwerkelijke gebruik ervan – ben ik niet vergeten waar het de studenten uiteindelijk om gaat. En dat zijn niet de beloftes van minder zware tassen die meegezeuld worden, altijd al je studieboeken bij de hand hebben of het kunnen maken van aantekeningen in die boeken. Nee, studenten willen gewoon zo min mogelijk betalen als ze alle verplichte literatuur aanschaffen.
Afhankelijk van de opleiding die gevolgd wordt staan daar vaak voor vele honderden euro’s aan boeken op de literatuurlijsten die aangeschaft dienen te worden bovenop de kosten van het collegegeld. De Wet Gratis Schoolboeken geldt voor het voortgezet onderwijs en niet voor het hoger onderwijs, en dus gaan studenten al decennia lang op zoek naar de goedkoopste plekken om aan die studieboeken te komen.
     
    
        Toen ik zelf mijn opleiding deed in de jaren 90 schafte ik braaf het  eerste jaar alle boeken aan in de boekwinkel. Om er vervolgens achter te  komen dat je lang niet alle boeken volledig nodig had. Ik werd een stuk  selectiever in de jaren daarna. Door ze tweedehands over te nemen van  andere studenten en de hoofdstukken uit boeken, die slechts voor een  deel gebruikt werden, te kopiëren in een copyshop. Later, toen ik op de  universiteit zat, werden er veel boeken voorgeschreven die niet eens  meer te koop waren en spendeerden we de eerste weken van een nieuwe  periode als klas in de bibliotheek. Bij het kopieerapparaat.
Wettelijk toegestaan
Ook  al wist ik dat toen nog niet, dat was ook gewoon toegestaan in de  Auteurswet. In artikel 16b staat: Als inbreuk op het auteursrecht op een  werk van letterkunde, wetenschap of kunst wordt niet beschouwd de  verveelvoudiging welke beperkt blijft tot enkele exemplaren en welke  uitsluitend dient tot eigen oefening, studie of gebruik van de  natuurlijke persoon die zonder direct of indirect commercieel oogmerk de  verveelvoudiging vervaardigt of tot het verveelvoudigen uitsluitend ten  behoeve van zichzelf opdracht geeft.
Hier staat dat je werken  mag kopiëren voor eigen privé gebruik, zoals bijv. voor (zelf)studie  zolang je er maar niets aan verdient. De laatste regel maakt het zelfs  mogelijk dat je zo’n kopie ook door anderen mag laten maken. In het  tweede lid van het wetsartikel worden echter boeken specifiek  uitgezonderd van die brede mogelijkheid en wordt gesteld dat je slechts  een deel van het boek mag kopiëren. Een volledige kopie, ook voor eigen  gebruik, mag alleen gemaakt worden als er geen (nieuwe) exemplaren meer  te verkrijgen zijn. Al die boeken die ik in de universiteitsbibliotheek  heb staan kopiëren mocht ik ook gewoon kopiëren want ze waren niet meer  in de boekwinkel verkrijgbaar. Ook die enkele hoofdstukken uit de boeken  die nog wel te koop waren, bleken dus achteraf ook geen probleem te  zijn. Ik mocht die kopieën zelfs zonder problemen laten maken door de  copyshop.
Back to the future
Twintig jaar later is er nog  verbazingwekkend weinig veranderd. Digitale studieboeken zijn nog steeds  niet gearriveerd in het hoger onderwijs en ook al kun je ze wel  degelijk aanschaffen als student, het levert je maar weinig financiële  voordelen op. Te weinig in elk geval om te compenseren voor het feit dat  je ze niet handig in de les kunt gebruiken, zeker als je opleiding nog  steeds papieren boeken voorschrijft.
En dus blijft het papieren  studieboek de norm. Studieboeken worden nog steeds overgenomen en  gedeeld tussen studenten om geld te besparen, al dan niet gefaciliteerd  door anderen. De verkoop van tweedehands studieboeken is ook verder  geprofessionaliseerd en als je het al niet rechtstreeks via Bol.com kunt  vinden, dan zijn er ook sites die aan de hand van (alle) boekenlijsten  meteen de boeken tweedehands aanbieden.
Copywrong
Maar ook het  kopiëren van studieboeken gaat onverminderd door. Twee jaar geleden  kwamen diverse copyshops in het nieuws omdat ze op grote schaal  studieboeken kopieerden en verkochten aan docenten en studenten. En daar  waren wel problemen mee natuurlijk want de Auteurswet voorziet niet in  het kopiëren van nog leverbare studieboeken en helemaal al niet met een  “commercieel oogmerk”. Ongetwijfeld een praktijk die tot de dag van  vandaag veel voorkomt bij copyshops, wat bevestigt wordt door een  recente zaak van BREIN tegen een copyshop in het noorden des lands. Deze  copyshop bleek de bulk van voorgeschreven studieboeken van zowel hbo  als universitaire opleidingen gedigitaliseerd te hebben en vanaf een USB  stick uitgeprinte exemplaren te verkopen. Uit de uitspraak (PDF) valt  af te leiden dat de copyshop zelfs ingescande exemplaren uit de  bibliotheek van de hbo-instelling als basis voor die dienst gebruikte.  Je hoeft er niet eens de Auteurswet op na te slaan om te beseffen dat  dit niet door de beugel kan.
Niet geleerde lessen
Maar ook al  is het voor BREIN, die zo te zien zelf de uitspraak naar IE-forum  opstuurde, ongetwijfeld puur een ‘succesverhaal’ om een copyshop te  stoppen, het is uiteindelijk een analoge versie van een Pirate Bay  blokkade: dweilen met de kraan open. Want er worden al tientallen jaren  studieboeken gekopieerd, gedeeld en tweedehands verkocht en dat zou toch  een signaal moeten zijn naar de educatieve uitgevers en het onderwijs  toe. Uitgevers kunnen BREIN wel achter copyshops aansturen maar wat doe  je tegen al die initiatieven om studieboeken op grote schaal tweedehands  te gaan verkopen? En om studieboeken (georganiseerd) te laten verhuren  en overnemen tussen studenten zelf? Daar is niks illegaals aan maar ook  daar verliest men natuurlijk inkomsten mee.
En het hoger  onderwijs dan? Natuurlijk wil een docent, een opleiding, goede  studieboeken gebruiken voor het eigen onderwijs. Maar waarom blijven  relatief dure boeken voorgeschreven worden in een tijd waar je ook over  open leermaterialen kunt beschikken als docent en waar je ook qua  onderwijsontwikkelingen mag verwachten dat een docent steeds vaker zijn  of haar eigen materialen ontwikkelt. En dat terwijl een aanzienlijk deel  van de voorgeschreven studieboeken in het hoger onderwijs – zeker in  het hbo – notabene geschreven zijn door docenten uit datzelfde hoger  onderwijs. Het is een gewoonte geworden, een vicieuze cirkel, om  studieboeken voor te schrijven die door het onderwijs zelf – samen met  educatieve uitgevers – zijn ontwikkeld. En waar de studenten dus voor  moeten betalen. Het maakt het weliswaar mogelijk om kwalitatief goede  studieboeken te ontwikkelen maar zou je je eigenlijk niet moeten  afvragen hoe vreemd het is dat je studenten (extra) laat betalen voor  zelf ontwikkeld onderwijsmateriaal ten behoeve van het zelf gegeven  onderwijs? Of hoe vreemd het is dat er een semi-professionele  marktplaats ontstaan is waar tweedehands exemplaren verkocht en gedeeld  worden? Van iets dat essentieel zou moeten zijn voor het volgen van goed  onderwijs.
Of hoe vreemd het is dat het Nederlands  Uitgeversverbond (NUV) – waar de educatieve uitgevers in verenigd zijn –  BREIN achter copyshops aanstuurt om de verkoop van gekopieerde  studieboeken (terecht) een halt toe te roepen? Vreemd omdat docenten  auteurs zijn bij die uitgevers en dus indirect ook belang hierbij  hebben. Terwijl ze ook degenen zijn die middels het voorschrijven van  dure studieboeken het probleem indirect veroorzaakt hebben. Op welk punt  wordt er niet meer gekeken naar verkoop en prijzen van voorgeschreven  studieboeken maar stellen onderwijsinstellingen het eigen onderwijs  voorop? Dat onderwijs bepaalt welke studieboeken gebruikt moeten worden  door studenten, bepaalt daarmee de markt voor educatieve uitgevers en  levert ook nog eens auteurs voor de ontwikkeling van dat materiaal. Er  lopen duidelijk belangen door elkaar.
Makkelijke oplossingen zijn  er ook hier niet – hoewel het kritischer kijken naar de noodzaak van  voorschrijven van studieboeken een goed begin zou zijn mijns inziens –   maar je kunt pas in oplossingen gaan denken op het moment dat je het ook  als een probleem ziet.
En ik vrees dat we zover nog niet zijn.
Raymond Snijders
@foto via Flickr door loop_oh